In de 17e eeuw was zijn huis beroemd in Amsterdam. Er stonden kasten vol glazen potten met in alcohol drijvende wezens. De planken van zijn kabinetten droegen de meest bijzondere verzamelingen uit de Oost en de West. Aangezien Frederik Ruysch ook een van de grootste vlindercollecties bezat, is Maria Sibylla Merian vast binnen geweest.
 
Nadat je over de drempel van het huis van Ruysch aan de Bloemgracht was gestapt en je de geluiden van buiten achter had gelaten, zag je als eerste een tombe met verschillende geraamten of delen daarvan. Een daarvan was het skelet van een driejarig jongetje die het geraamte van een papagaai vasthield. De vogel verwees daarmee naar het vliegen van de tijd.
 
Dit paste bij die tijd. In de 17e eeuw was men zich bewust van de broosheid van het bestaan, wist men dat de dood elk moment kon toeslaan. Men vond dat men daarop voorbereid moest zijn.
Ruysch onderscheidde zich door de schoonheid die hij zijn verzameling wilde meegeven. Hij schonk veel aandacht aan de vormgeving van de opstelling. Zijn doel was de kennis over het menselijk lichaam te vergroten.
 
Het lukt mij niet goed een voorstelling te maken van zijn museum. Het maakt me nieuwsgierig naar hoe Maria Sibylla Merian daar heeft rondgelopen. Planken vol preparaten van organen van mensen en dieren. Vaten, genitalia, baarmoeders, blazen, nieren, hersenen, harten en nog veel meer. Sommige aan mootjes gesneden zodat je de doorsnede kon bewonderen. Anderen opengesneden, zodat je de binnenkant kon zien. Er waren ook gal-, nier- en  blaasstenen die je kon bestuderen en een lintworm op sterk water.
 
Het was een andere tijd dan nu. Eeuwenlang hadden de mensen hun kennis uit boeken gehaald en nu gingen ze kijken, onderzoeken of alles wat ze voor waar hadden aangenomen klopte. De verhalen die de zeelieden meenamen uit de Oost en de West was daar een oorzaak van.
In de 17e eeuw heerste een onderzoeksdrift die als gevolg had dat vaste zekerheden omvielen. Zo bleek het hart niet het centrale orgaan in het lichaam te zijn, maar een gewone spier. De zon draaide niet om de aarde, maar andersom. De bloedsomloop werd ontdekt, evenals de microscoop. Rupsen en vlinders waren geen aparte diersoorten, maar een rups veranderde in een vlinder.
 
Toen ik me inlas voor Het rupsenhuis kon ik niet anders dan onder de indruk raken van Frederik Ruysch. Zijn ontdekkingen hebben de gezondheidszorg verbeterd. Hij keek verder dan zijn neus lang was en was niet bang zijn nek uit te steken. 

Ruysch was niet alleen een anatomist, maar ook een kunstenaar. 

​
Bronnen: 'De doodskunstenaar' en 'Frederik Ruysch, op het snijvlak van kunst en wetenschap' van Luuc Kooijmans.

Ze leefde in een tijd waarin men dacht dat insecten uit stof ontstonden. Maria Sybilla Merian werd geboren in het jaar 1647 en stierf in 1717. Ze was niet alleen een vrouw die haar dromen achterna ging, maar ook een kunstenares. Met haar tekeningen bracht ze nauwkeurig in beeld hoe een rups veranderde in een vlinder. Daarmee was zij een van de eersten die vastlegde hoe die metamorfose verliep.

Haar nieuwsgierigheid, die ze met zoveel van haar tijdgenoten deelde, bracht haar helemaal naar Suriname. Ze is een opmerkelijke vrouw. Ze kwam uit Duitsland, kreeg daar twee dochters en trok toen via het Friese Wieuwerd naar Amsterdam. Rond die tijd scheidde ze van haar man, ook niet echt gebruikelijk voor een vrouw in haar tijd. Maar gebruikelijk is niet een woord dat past bij Maria Sibylla Merian.

Toen ze op het schip naar Suriname stapte was ze de vijftig al gepasseerd. Nu hoor ik je denken: dat valt toch wel mee? Maar in de tijd van Merian was je op je zestigste al bejaard. Mensen werden niet zo oud als vandaag de dag. In de 17e eeuw lag de dood elke dag op de loer. Er waren bijvoorbeeld nog geen vaccins en een groot deel van de kinderen stierf voor hun eerste verjaardag.

Haar jongste dochter ging met Merian mee. Vanuit Amsterdam staken ze de Zuiderzee over naar Texel. Daar gingen ze met een konvooi aan schepen naar West. Bijna twee jaar is Merian in Suriname gebleven. Ze verzamelde insecten die ze in Europa niet eerder hadden gezien en kreeg daarbij hulp van Indianen en slaven van de plantages waar ze verbleef. Volgens de overleveringen nam ze een Indiaanse vrouw mee terug naar Amsterdam, een 'Indianin'. Deze vrouw zonder naam heeft - met al haar kennis - Merian vast geholpen bij het vastleggen van de eigenschappen van de insecten en planten uit Suriname.

De honger naar het-niet-eerder-vertoonde was groot in Europa. Hebben wij Facebook en Instagram, zij hadden herbergen waar je tegen een kleine vergoeding bijzondere dieren kon bekijken. Zo stond herberg Blaauwe Jan in Amsterdam in het laatste deel van de 17e eeuw bekend om de kleine dierentuin in de achtertuin. Hierin werden tropische vogels en wilde dieren gehouden. In herberg De Witte Oliphant hadden ze een krokodil en leguanen.

De droom van Sibylla Merian moet groot zijn geweest, aangezien de reis naar Suriname vol gevaren was. Piraterij, epidemieën en giftige insecten in West werden veel mensen fataal. Inez van Dullemen heeft een boek over het leven van Merian geschreven. In een van de scenes beschrijft ze dat Merian buiten zit en haar voeten laat controleren. In Suriname leefden namelijk zandvlooien die een gaatje in je voet boren, het liefst onder je nagel en daar hun eitjes leggen. Als je die eitjes niet weghaalt voor ze uitkomen, heb je al snel een bult krioelende maden onder je huid. Met een dodelijke infectie als gevolg.

Maar Sibylla Merian maakte haar droom waar: een boek waarin ze verhaalde over haar observaties in Suriname. Metamorphosis insectorum Surinamensium, ofwel Verandering der Surinaamsche insecten. Het verscheen voor het eerst in 1705 en is vorig jaar voor de zoveelste keer opnieuw uitgegeven.
Je zou er jaloers op worden.

Onze jongste ging nog maar net naar de grote school. Op de tweede dag kon hij zijn boeken ophalen, samen met zijn zus. Deze dag ondervond ik aan den lijve de bijwerkingen van ‘het nieuwe normaal’. Mensen zijn bang, zoals een agent me later op die ochtend vertelde.
 
Nadat ik onze jongste niet al te uitbundig had uitgezwaaid op het station, ging ik boodschappen doen. Een uur later stond ik weer bij het station om de oudste uit te zwaaien. Thuisgekomen pakte ik de boodschappen uit en hing de was op. Terwijl ik daarmee bezig was, hoorde ik iemand hard op de deur van de buren bonken. Onze felle terriër ging als een idioot te keer en ik bedacht dat ik mijn fiets nog onder het dak moest zetten. Aan de voorkant van ons huis werd ik staande gehouden door een niet al te vriendelijke agent in uniform. Wijdbeens stond hij midden in onze voortuin: ‘Bent u de bewoner van dit pand?’
‘Ja.’ (Mijn stressniveau steeg tot ongekende hoogte.)
‘Zijn er meer mensen aanwezig in dit pand?’
‘Nee, ik ben alleen.’ (Wat is er aan de hand?)
‘U bent alleen?’
‘Ja, ik ben alleen.’ (Wat is er aan de hand?)
Er waren nog twee agenten. Ook zij hadden zich breed gemaakt en leken mij te taxeren. Voor ons huis stond een politieauto. Op de kruising, iets verderop, stond nog een schuin geparkeerd. Ik besefte het toen niet, maar al mijn vluchtroutes waren afgesneden.
 
Mijn gedachten gingen razendsnel zonder iets logisch te produceren. ‘Wat is er aan de hand?’
De agent wees naar mijn auto. ‘Stond dit voertuig hier net ook al?’
‘Ik ben er net mee weg geweest.’
‘U heeft er in gereden?’
‘Ja, ik heb boodschappen gedaan, de kinderen…’
‘We hebben een melding gekregen over dit voertuig. Mogen we hem bekijken?’
‘Gaat uw gang,’ zei ik.
Ik had de deuren niet op slot gedaan omdat ik over drie kwartier weer weg moest om de kinderen en hun dertigduizend boeken op te halen.
Een vrouwelijke agent kwam aarzelend op de auto af. Ze zwermde er wat omheen, alsof er explosiegevaar was, en toen opende ze een deur. Op de achterbank lag een speelgoedgeweer van onze jongste. De kolf is van een buks. Mijn man heeft er een ijzeren loop op gezet en een rij rommelmarktkogels aan vast gemaakt.
‘We hebben een melding gekregen over een vuurwapen,’ begon de agente gewichtig. Ze haalde het geweer uit de auto en bekeek het grondig. Daarna begon ze foto’s te maken. Eindelijk snapte ik het, hoewel ik het tegelijkertijd niet snapte.
‘Van wie is dit?’ vroeg de agent.
‘Van mijn zoon. Het is een speelgoedgeweer.’
 
Eindelijk kwam er wat ontspanning bij twee van de drie agenten. De vrouw bleef in haar rol: ‘Kun je hier iets mee afvuren?’
Weer mijn hoofd vol gedachten… Nu hoe je in vredesnaam iets zou kunnen afvuren met dat ding. Misschien als je heel hard door de loop zou spuwen dat er aan de andere kant wat spetters uit zouden komen, verder kom ik niet.
De agent naast me antwoordde voor mij: ‘Nee.’
Ik viel hem maar meteen bij. Ze vroegen naar identificatie en ik draafde naar binnen om mijn rijbewijs te pakken. Terwijl hij gegevens noteerde, vroeg ik: ‘Is dit strafbaar?’
‘Ik denk het niet,’ kreeg ik als antwoord.
Agent nummer drie brak in: ‘Nou, ik ga naar mijn volgende afspraak, oké?’ En weg was hij.
De vrouwelijke agent had zich even afzijdig gehouden om te overleggen met de chef en zei nu: ‘We moeten het wapen in beslag nemen. Het lijkt te echt.’
Ze bleef hardnekkig in haar rol en kwam nog met een officieel verhaal over degene die de melding had gedaan. Als deze nog stappen ondernam, moest ik naar bureau komen om een verklaring af te leggen. De agent beloofde hierover later op de dag te bellen.
Ik heb niets meer gehoord.
 
Fryslân boppe.
 

Heb jij ook boekentips en wil je ze hier delen? Welkom!

En als je meer wilt weten over de Online Bibliotheek, klik dan hier. 

Met gebogen schouders sluipt ze in de buurt van de dorsvloer. De schemering omhelst haar. Wat als ze Boaz nergens ziet, wat als ze per ongeluk een andere man benadert? Het zweet breekt haar uit en ze ruikt de geurige zalf waarmee ze zichzelf zorgvuldig heeft ingesmeerd. Haar ogen dwalen over het veld, over de berg graan, over de mannen die drinken en lachen.
Dan ziet ze hem. Hij streelt zijn baard terwijl hij luistert naar de man naast hem, iets wat hij geregeld doet. Er zitten al grijze strengen door. Ze probeert een goede houding te vinden en klemt de mantel om haar heen. Terwijl ze haar blik op Boaz gericht houdt, wordt het donker.
 
 
Na de dood van haar man laat Ruth alles achter en trekt met haar schoonmoeder Naomi naar een stadje in een onbekend land, met een onzekere toekomst. Eenmaal in Israël zorgt zij voor brood op de plank door aren te zoeken op het land van Boaz, een welgestelde man. Dan bedenkt Naomi een gewaagd plan.
 
Risico
Aan het einde van de oogsttijd, net voor Pinksteren, zegt Naomi tegen Ruth dat ze naar de dorsvloer van Boaz moet gaan: ‘Sla de deken aan zijn voeteneind op en ga liggen. Dan zal hij je zelf vertellen wat je doen moet.’
Ruth lijkt dit zonder kritiek te volgen, maar aangezien ze de afgelopen weken op het land van Boaz heeft doorgebracht, denk ik dat ze inmiddels weet hoe hij in elkaar steekt.
 
Maar toch, als zij ‘s nachts naar de dorsvloer gaat, neemt ze een groot risico. Boaz kan misbruik van haar maken. Ze kan gezien worden door andere mensen. Een prostituee zou in de donkere uren bij een man op het veld gaan liggen, niet een fatsoenlijke vrouw. Het geroddel in Bethlehem zal niet van de lucht zijn.

Isha Chajil 
Ze gaat bij Boaz liggen, maar wat ze vervolgens van hem ontbloot is niet helemaal duidelijk. De één beweert de voeten, de ander de benen, een derde de genitaliën en een vierde beweert dat Ruth zelf wat ging ontbloten. De grondtekst is hierover niet eenduidig, misschien heeft de schrijver dat expres gedaan om de lezer te prikkelen.
 
Als Boaz ’s nachts wakker wordt, schrikt hij zich de rambam. Ruth maakt zichzelf bekend, maar in plaats van te wachten tot Boaz zegt wat ze doen moet - zoals Naomi haar gezegd heeft - neemt ze zelf initiatief en vertelt Boaz wat híj doen moet: ‘Spreid uw vleugels over uw dienares uit, want u bent de losser.' Of, zoals wij het tegenwoordig zouden zeggen: 'Trouw met mij.'
Dan vindt Boaz zijn tong terug. Hij noemt haar een isha chajil. Dit zijn grote woorden die blijk geven van zijn respect voor Ruth.

Deugdzaam 
Net als zoveel Hebreeuwse woorden heeft ook chajil meerdere betekenissen: krachtig, machtig, doeltreffend, vermogend, strijdbaar en dapper. Als zelfstandig naamwoord betekent het onder andere kracht, macht, rijkdom en leger. In de Bijbel wordt het woord chajil geregeld gebruikt voor het leger of om dappere, strijdbare mannen te omschrijven.
 
Maar als in de Bijbel dit woord op een vrouw slaat, veranderen de Bijbelvertalers het in ‘deugdzaam’. Misschien is het in de christelijke cultuur of samenleving gewenst dat vrouwen deugdzaam zijn, God vraagt iets anders van ons. Tenminste van Ruth die midden in de nacht aan Boaz voeten gaat liggen, niet echt een deugdzame actie.
 
​Beter dan zeven zonen
Isha chajil kan betekenen krachtige vrouw, machtige vrouw, doeltreffende vrouw, vermogende vrouw, strijdbare vrouw en dappere vrouw. Of een combinatie hiervan. Volgens Boaz is Ruth zo’n soort vrouw. En wel omdat ze, voor het belang van de familie van haar gestorven man als een prostituee in de donkere nacht aan zijn voeten gaat liggen en zegt wat hij doen moet.
 
Door Ruths gewaagde actie verandert haar leven drastisch. Van een arme, allochtone weduwe wordt ze de vrouw van een vermogend man en moeder van een zoon. Daarmee wordt zij een voorouder van koning David en Jezus de Messias.
De buurvrouwen prijzen de God van Israël als de jongen geboren is. Ze zeggen tegen Naomi dat haar schoondochter beter is voor haar dan zeven zonen. Ruth heeft een ongekende positieve invloed op Naomi’s leven.